ASAL-USUL SITU BANDUNG
PARA ahli géologi ti Walanda kawas R.W. van Bemmelen sarta Th. H.F. Klompe atawa ti Indonésia kawas J.A. Katili, boga pamadegan yén Danau Bandung Purba kabentuk alatan letusan ti Gunung Tangkubanparahu. Saterusna pamadeganana éta sacara turun temurun diwariskan ti generasi ka generasi komo nepi ka ayeuna.
Dina karya R.W. van Bemmelen (1936) The Geological Hystory of Bandung Region (translated from Dutch by Robert Smit and Richard Bennett, 1976), kitu ogé bukuna anu monumental (1949) The Geology of Indonésia, kumaha kepincutnya van Bemmelen ku sasakala Sangkuriang - Dayang Sumbi.
Dina buku géologi sakandel bantal orok anu berbobot éta, masih menyelipkan sasakala Sangkuriang dina boksnya. Sanggeus direkonstruksi, kajadian géologi Bandung vérsi van Bemmelen éta aya sasaruaan kronologi kalayan sakakala kasebut, hiji di antarana yén Danau Bandung Purba kabentuk alatan kajadian Gunung Tangkubanparahu anu bitu jero peuting sarta mendet Citarum purba di kalér Padalarang.
Dina karya R.W. van Bemmelen (1936) The Geological Hystory of Bandung Region (translated from Dutch by Robert Smit and Richard Bennett, 1976), kitu ogé bukuna anu monumental (1949) The Geology of Indonésia, kumaha kepincutnya van Bemmelen ku sasakala Sangkuriang - Dayang Sumbi.
Dina buku géologi sakandel bantal orok anu berbobot éta, masih menyelipkan sasakala Sangkuriang dina boksnya. Sanggeus direkonstruksi, kajadian géologi Bandung vérsi van Bemmelen éta aya sasaruaan kronologi kalayan sakakala kasebut, hiji di antarana yén Danau Bandung Purba kabentuk alatan kajadian Gunung Tangkubanparahu anu bitu jero peuting sarta mendet Citarum purba di kalér Padalarang.
Sanggeus maca disertasi Mochamad Nugraha Kartadinita anu dijudulan Tephrochronological Study on Eruptive History of Sunda-tangkuban Parahu Volcanic Complex, West Java, Indonesia (Kagoshima University, Japan, March, 2005), kayakinan kuring ngeunaan pembendungan Danau Bandung Purba ku Gunung Tangkubanparahu mimitian robah. Cacak ogé dina disertasinya henteu dituliskeun sacara langsung ngeunaan pembentukan Danau Bandung Purba, alatan memang di luar kajiannya, kuring bisa menyimpulkan, letusan maha dahsyat Gunung Sunda-lah anu geus mendet Citarum purba kasebut.
Sésa kedahsyatan Gunung Sunda
Para anggota TNI AD sarta para penggiat kahirupan di alam leupas anu mindeng latihan di Dinya Lembang, di léngkob antara Gunung Tangkubanparahu sarta Gunung Burangrang, pasti pohara akrab jeung tetempoan mangrupa runtuyan dinding anu manjang saprak Lawangangin nepi ka di kalér Dinya Lembang. Éta pisan dinding kaldera Gunung Sunda.
Di tungtung kalér runtuyan dinding éta aya ngaran Gunung Sunda anu jangkungna 1.854 méter ti permukaan sagara (dpl.), hiji kerucut leutik dina runtuyan panjang kaldera Gunung Sunda. Gunung Sunda anu ieu saéstuna lain Gunung Sunda anu pituin, alatan ngan mangrupa hiji titik ti kaldera Gunung Sunda. Gunung Sunda anu sabenerna diwangun jeung dasar gunung sarubak + 20 km, sarta luhurna ditaksir 4.000 m. dpl. Pohara meureun luhur saéstuna leuwih ti taksiran éta. Sabab, umumna hiji gunung anu bitu nepi ka nyieun kaldera, lolobana ngancurkeun dua pér tilu awak gunungna.
Lamun ayeuna titik pangluhurna ti kaldera Gunung Sunda nyaéta 2.080 méter dpl., ieu ngan hiji pér tilu bagian ti Gunung Sunda. Dua pér tiluna deui nyaéta bagian gunung anu geus ambruk babarengan ngajelegurna gunung ieu. Kalayan dipikanyahona jangkungna gunung ieu mangka volumenya baris ditampa, ku kituna bisa nyaho derajat besaran letusannya.
Dina mangsa prasejarah, gunung ieu bitu kalayan jenis letusan plinian, letusan anu loba ngaluarkeun gas gunung seuneu. Letusan tipe ieu ngabalukarkeun material gunungapinya disemburkan ka sagala rupa wewengkon anu pohara laér, nepi ka Citarum di kidul Rajamandala, sarta sumebar di wewengkon salega 200 km2.
Alatan kitu lobana material ti dina bumi anu dikaluarkeun éta pisan mangka lumangsung kekosongan dina pawon gunung seuneuna. Ieu pisan salahsatu anu ngabalukarkeun ambruknya kalolobaan ti awak Gunung Sunda nepi ka nyieun kawah anu pohara lega anu disebut kaldera Gunung Sunda. Ti tengah kaldera ieu saterusna lahir Gunung Tangkubanparahu, anu saterusna bitu sawatara kali.
Dina disertasinya éta Mochamad Nugraha Kartadinita (MNK) menyimpulkan, yén aya gunung seuneu anu leuwih badag deui saméméh ayana Gunung Sunda. Jadi, ceuk manéhna Gunung Sunda lahir ti kaldera Pra-gunung Sunda. Kuring mengusulkan ngaran Gunung Pra-sunda éta dibéré ngaran Gunung Jayagiri, alatan dinding kalderanya melingkar di wewengkon Jayagiri. Gunung Jayagiri terbangun antara 560.000 - 500.000 warsih anu tuluy.
Nurutkeun MNK sanggeus Gunung Pra-sunda (Gunung Jayagiri, nu nulis) nyieun kaldera, 300.000 warsih saterusna anyar lahir Gunung Sunda ti kalderanya. Dina panalungtikan MNK, Gunung Sunda kacatet bitu saloba 13 kali, sarta kaldera Gunung Sunda anu ukuranana 6,5 x 7,5 km. éta kabentuk antara 200.000 - 180.000 warsih anu tuluy.
Ti kaldera Gunung Sunda ieu pisan lahir Gunung Tangkubanparahu. MNK ngabagi dua kategori letusan gunung ieu, nyaéta: Kahiji letusan Gunung Tangkubanparahu kolot antara 105.000 - 10.000 warsih anu tuluy saloba 30 kali letusan sarta kadua letusan Gunung Tangkubanparahu ngora antara 10.000 - 50 warsih anu tuluy anu bitu 12 kali.
H. Tsuya menggolongkan derajat kehebatan letusan gunung seuneu jadi 9 tingkatan, mimitian ti derajat hiji, anu ngan mengembuskan fumarola nepi ka derajat 9 anu melontarkan material gunung seuneu leuwih ti 100 km3. Lamun hiji gunung seuneu sanggup melontarkan material ti awakna antara 10 - 100 km3 bisa digolongkan miboga derajat kehebatan dalapan. Gunung Sunda kaasup kategori ieu alatan dina fase kahiji dina pembentukan kalderanya geus melontarkan material vulkanik saloba 66 km3. Jumlah ieu sabenerna ngan 60 persénna waé, sabab henteu ngitung anu ngiles diapungkeun angin ka sagala rupa penjuru dunya. Lamun anu 40 persén deui diitung, mangka jumlahna baris ngahontal 110 km3.
Minangka bandingan, dina warsih 1963 Gunung Krakatau bitu kalayan mengembuskan volume saloba 0,00030 km3 sarta tetusan warsih 1973 volumenya saloba 0,012 km3. Sedengkeun Letusan dahsyat Gunung Krakatau 1883 melontarkan material gunungapi saloba 18 km3 atawa sarimbag kalayan 21.547,6 bom atom. Sedengkeun letusan Gunung Tambora warsih 1815 menghembuskan 150 km3, kalayan derajat kehebatan IX, atawa sarimbag kalayan 171.428,6 bom atom (K. Kusumadinata, 1979).
Letusan dahsyat Gunung Sunda saeutikna kabagi jadi dua épisodeu letusan utama. Letusan épisodeu kahiji ngaluarkeun lava, anu lumangsung 1,1 juta warsih anu tuluy, sarta épisodeu kadua, letusan anu geus mengambrukkan awak gunung ieu nepi ka nyieun kaldera, kira-kira lumangsung antara 205.000 - 180.000 warsih anu tuluy.
Dina letusan dahsyat Gunung Sunda épisodeu kadua, piroklastika-nya kalayan sasabot ngaruang naon waé anu ditimpanya. Leuweung belantara kalayan kaina anu badag terkubur babarengan kalayan makhluk hirup anu aya di jerona, teu terkecuali sato vertebrata badag kawas badak, rusa, kijang, sarta hippopotamus (kuda nil) anu keur aya di léngkob atawa ranca-ranca di kidul Rajamandala, anu jaraknya + 35 km. ti puseur letusan. Arang kai saukuran drum bisa kapanggih di penggalian keusik Ciseupan, Cibeber, anu kiwari geus ditutup. Di ditu aya tangkal-tangkal anu melintang serah datangna awan panas anu geus ngarang.
Ti fosil badak sarta hippopotamus anu kapanggih di gawir Citarum palebah kulon daya Bandung, di Baribis Subang, sarta di Tambaksari Ciamis, némbongkeun yén sato buta ieu kungsi hirup di Tatar Sunda.
Lalampahan sato kasebut alatan di wewengkon lintang luhur waktu éta ngimpel, suhunya ngaleuwihan pangabisa sato reujeung habitatnya pikeun tahan hirup. Siklus hidrologi kapegatkeun, lain ngan cai anu aya di sagara anu ngimpel, tapi kabéh cai anu masih aya di darat kabéhanana ngimpel, ku kituna volume cai sagara beuki ngurangan. Sabot jukut sarta asal kadaharan séjénna katuruban es sarta mati, mangka nalurinya menuntun sato-sato éta usik ka wewengkon anu suhunya leuwih haneut sarta nunda asal kadaharan anu masih berlimpah. Salah sahiji tujuanana nyaéta wewengkon tropik, anu suhunya waktu éta + 70 0C leuwih pendék ti suhu ayeuna.
Sabot lumangsung pembekuan di lintang luhur 3,5 juta warsih anu tuluy éta pisan cai sagara di wewengkon tropika menyusut seukeut nepi ka puluhan méter jerona, anu ngagaringkeun sagara di paparan antara benua Asia, Pulo Sumatra, Pulo Jawa, sarta Pulo Kalimantan. Paparan Sunda anu garing ieu pisan anu dijadikeun jalan migrasi pikeun sato vertebrata kawas stegodon, badak, rusa, kijang, munding, kuda nil, gajah purba, sarta anu séjénna, saterusna dituturkeun ku migrasi homoerektus nepi ka manusa prasejarah ka Tatar Sunda.
Sato vertebrata anu pindah éta aya anu terus mendaki nepi ka jangkungna 700 m. dpl. sarta nepi ka di Cekungan Bandung. Ti data anu tersingkap di gawir Citarum, kapanggih fosil sato vertebrata dina bulenan material ucul ti letusan Gunung Sunda. Fakta ieu bisa méré petunjuk, yén sato-sato badag éta masih hirup nepi ka lumangsung letusan mahadahsyat Gunung Sunda.
Ti singkapan gawir di Ci tarum, Umbgrove sarta Stehn (1929) nulis ngeunaan penemuan fosil vertebrata. Fosil vertebrata éta ku R.W. van Bemmelen (1936) direkonstruksi sacara geologis jeung kajadian bumi Bandung, disambungkeun kalayan letusan mahadahsyat Gunung Sunda. Sajaba van Bemmelen, dina warsih 1956 Th. H.F. Klompe ogé menguraikan kaayaan géologi Bandung kalayan letusan mahadahsyat Gunung Sunda. R.W. van Bemmelen sarta Th. H.F. Klompe nyebutkeun ayana hippopotamus anu mati leuleus terkubur piroklastika letusan Gunung Sunda.
Perlu aya panalungtikan-panalungtikan terusan, kawas panalungtikan serbuksari sarta iklim purba, ku kituna bisa ditapsirkeun kumaha pangaruh letusan ieu dina kahirupan leuweung sarta sagala eusina, sarta adakah pangaruhna dina parobahan iklim sacara leuwih lega sarta kehancuran ekosistem kaasup satona?
Terbendung material letusan G. Sunda
Minangka bandingan, lamun Gunung Tangkubanparahu minangka anak Gunung Sunda, atawa incu Gunung Jayagiri bitu engké, wewengkon bahayanya ngan salega 74 km2, sarta wewengkon waspadanya salega 149,8 km2. Lamun letusannya badag, laharnya baris membanjir nepi ka wewengkon waspada nuturkeun léngkob, panglaérna nuturkeun Cikapundung nepi ka jarak + 20 km ti puseur letusan. Hal ieu bisa jadi bandingan, betapa dahsyatnya letusan Gunung Sunda dina période prasejarah, sanggup ngaruang naon waé anu ditimpanya dina radius anu pohara lega sarta sasabot.
MNK ngabagi letusan Gunung Sunda éta jadi tilu fase, kahiji fase ignimbrite anu lumangsung 105.000 warsih anu tuluy, anu nurutkeun panalungtikan Rudy Dalimin Hadisantono (1988), volume anu dialungkeunana saloba 66 km3 mengarah ka kulon sagara, kidul, sarta wétan sagara puseur letusan, nutupan wewengkon salega 200 km2 kalayan rata-rata ketebalan 40 méter, kawas bisa ditempo di Ciseupan, di Campaka, Cisarua, dll. Kadua fase freatomagmatik anu melontarkan volume saloba 1,71 km3, sarta katilu nyaéta fase plinian kalayan melontarkan material gunung seuneu saloba 1,96 km3.
Dina fase katilu ieu material vulkaniknya meunang tekanan anu pohara luhur, ku kituna sanggup dialungkeun ka jomantara nyieun tihang letusan saluhur 20 km kalayan payungna sapanjang 17,5 km sarta rubakna 7 km. Tacan terhitung debu anu melayang-layang ngalingkung jomantara sarta murag dibelahan bumi anu pohara laér, anu biasana volumenya ngahontal 40 persén ti total material vulkanik anu dialungkeun.
Ti data kasebut di luhur, yén letusan Gunung Sunda fase kahiji anu lumangsung 105.000 warsih anu tuluy anu melontarkan material vulkanik saloba 66 km3 sarta nutupan wewengkon salega 200 km2 kalayan rata-rata ketebalan 40 méter, dapatlah dikenyang kacindekan, yén mustahil material vulkanik saloba éta henteu nutupan aliran Citarum Purba! Kuring berkeyakinan, material Gunung Sundalah anu geus mendet Citarum Purba di kalér Padalarang, anu sésa walunganana kiwari disebut Cimeta.
Jadi, laér saméméh Gunung Tangkubanparahu lahir, Danau Bandung Purba geus lila kabentuk! Susuganan para ahli géologi, ahli fosil, ahli palinologi, ahli iklim purba, ahli geografi bisa ngayakeun panalungtikan terusan pikeun menyingkap sajarah bumi Bandung leuwih akurat deui!
Luyu kronologi sakakala sang kuriang!
Lamun diayakeun reinterpretasi sakakala Sangkuriang - Dayang Sumbi, saéstuna sakakala éta geus méré tanda-tanda éta. Hayu urang tempo kronologi sasakala, husus dina fase pembendungan sarta kajadian Gunung Tangkubanparahu.
Kahiji Sangkuriang menebang tangkal lametang buta sarta rubuh ka kulon. Tunggulnya nyieun Pasir Tunggul, sarta rangrangan, sésa dahan, régang sarta daunnya nyieun Gunung Burangrang. Ditapsirkeun kadua kerucut ieu saukur gunung seuneu parasiter ti gunung seuneu anu leuwih badag, nyaéta Gunung Sunda. Batang tangkal éta jadi bakal parahu anu baris dijieunana.
Sanggeus tangkal dituar (sanggeus gunung seuneu parasiter kabentuk), Sangkuriang indit pikeun mendet walungan, ambéh kakeueum jadi danau anu jaga baris dijadikeun tempatna balayar memadu kaasih jeung Dayang Sumbi, luyu jeung kasapukan mimiti antara duanana. Bisa ditapsirkeun, usaha pembendungan walungan dilaksanakeun laér saméméh Gunung Tangkubanparahu kabentuk.
Sanggeus walungan dibendung, Sangkuriang nuluykeun mengerjakan batang kai éta jadi parahu. Danau geus terbendung, caina mimitian ngamprah, mimitian kakeueum, sarta betapa girangnya Sangkuriang. Fantasinya balayar babarengan Dayang Sumbi méré sumanget pikeun terus nyieun parahu.
Tapi sabalikna pikeun Dayang Sumbi. Dina haté Dayang Sumbi ngomong,Wah, lamun kieu baris celaka jadina! Dayang Sumbi nyokot daun kingkilaban tujuh lembar, tuluy dibungkus jeung lawon bodas hasilna menenun. Daun anu dibungkus éta dipotong-potong lemes, tuluy ditaburkan ka arah wétan bari memanjatkan permohonan:
Jampé kuring, si urung gunung,
Kai Lametang urung dijieun parahu,
Ci Punagara urung dibendung,
Lain karék Sang Kuriang,
Tapi karék Dayang Sumbi,
Jadi, HENTEU!
Jadi, HENTEU!
Sang Kuriang HENTEU JADI ka kuring!.
Alatan Anu Mahakuasa memayungi makhluknya anu sok bersih haténa, sasabot éta di ufuk wétan fajar menyingsing, cahya membersit pertanda panonpoé baris geura-giru medal. Betapa bungangangna rarasaan Dayang Sumbi. Tapi henteu pikeun Sangkuriang anu keur digawé bébéakan ngabéréskeun parahuna. Kitu nempo cahya panonpoé membersit, Sangkuriang ambek sarta kaluman euweuh bandingannya.
Jeung kaambek sarta rasa kaluman anu memuncak, Sang kuriang nalapung parahu anu ampir rampung dijieunana éta jeung rasa frusrtasi anu mendalam. Mangka jadilah Gunung Tangkubanparahu.
Laksana kilat, Dayang Sumbi lumpat ka arah wétan. Sagancang kilat éta ogé Sangkuriang ngudag Dayang Sumbi anu terus lumpat nyingkahan kaambek sarta harepan Sangkuriang. Di hiji pasir leutik, ampir waé Dayang Sumbi tertangkap, tapi Anu Maha Kawasa masih nangtayunganana. Nyai Dayang Sumbi ngiles teuing ka mana. Di pasir tempat ngilesna Nyai Dayang Sumbi tumuwuh sagala rupa kembang anu mewangi, kiwari disebut Gunung Puteri. Bisa ditapsirkeun yén Gunung Tangkubanparahu lahir laér sageus danau éta kabentuk!
Sasakala Sangkuriang anu geus pohara kolot umurna, geus dipikawanoh dina abad ke-15. Hal ieu bisa dibaca dina catetan Bujangga Manik, tohaan, satria pengelana ti Pajajaran waktu ngaliwat di pinggiran Cekungan Bandung bagian kidul. Bujangga Manik nulis, Leumpang aing ka baratkeun, datang ka Pasir Patenggeng, Sasakala Sangkuriang, mangsa dek nyitu Citarum, manuk tembey kasiangan (tempo Teuw sarta J. Noorduyn).
Cagar bumi
Sésa-sésa kedahsyatan letusan Gunung Sunda mangrupa keragaman bumi/geodiversity anu alus lamun dijadikeun laboratorium lapang pikeun pembelajaran pikeun para siswa sarta mahasiswa. Di ditu maranéhanana bisa diajar ngeunaan pengangkatan daratan, pelipatan kulit bumi, kegunungapian, kawas ngeunaan: lava, bahan ucul, kekuataan letusan, sumbermata cai panas, patahan/sesar, gempabumi. Di ditu ogé bisa diajar paleontologi, geohidrologi, pola aliran walungan, kesuburan lahan, tatanén, peternakan, sarta pemanfaatan bentang alam gunung seuneu saprak jaman megalitikum nepi ka kiwari, alus pikeun kapentingan religi atawa pikeun mengais rezeki sarta rekreasi.
Naha keragaman bumi Bandung ieu baris dimangpaatkeun kalayan alus, atawa baris dihancurkan alatan kelaparkuasaan sarta kemegaserakahan?***
Nu nulis, anggota Masarakat Geografi Indonésia sarta Jumplukan Riset Cekungan Bandung.
Ku T. BACHTIAR
Asal: Pikiran Rahayat, Saptu, 4 Nopémber 2006.
source:http://dieny-yusuf.com/
Jeung kaambek sarta rasa kaluman anu memuncak, Sang kuriang nalapung parahu anu ampir rampung dijieunana éta jeung rasa frusrtasi anu mendalam. Mangka jadilah Gunung Tangkubanparahu.
Laksana kilat, Dayang Sumbi lumpat ka arah wétan. Sagancang kilat éta ogé Sangkuriang ngudag Dayang Sumbi anu terus lumpat nyingkahan kaambek sarta harepan Sangkuriang. Di hiji pasir leutik, ampir waé Dayang Sumbi tertangkap, tapi Anu Maha Kawasa masih nangtayunganana. Nyai Dayang Sumbi ngiles teuing ka mana. Di pasir tempat ngilesna Nyai Dayang Sumbi tumuwuh sagala rupa kembang anu mewangi, kiwari disebut Gunung Puteri. Bisa ditapsirkeun yén Gunung Tangkubanparahu lahir laér sageus danau éta kabentuk!
Sasakala Sangkuriang anu geus pohara kolot umurna, geus dipikawanoh dina abad ke-15. Hal ieu bisa dibaca dina catetan Bujangga Manik, tohaan, satria pengelana ti Pajajaran waktu ngaliwat di pinggiran Cekungan Bandung bagian kidul. Bujangga Manik nulis, Leumpang aing ka baratkeun, datang ka Pasir Patenggeng, Sasakala Sangkuriang, mangsa dek nyitu Citarum, manuk tembey kasiangan (tempo Teuw sarta J. Noorduyn).
Cagar bumi
Sésa-sésa kedahsyatan letusan Gunung Sunda mangrupa keragaman bumi/geodiversity anu alus lamun dijadikeun laboratorium lapang pikeun pembelajaran pikeun para siswa sarta mahasiswa. Di ditu maranéhanana bisa diajar ngeunaan pengangkatan daratan, pelipatan kulit bumi, kegunungapian, kawas ngeunaan: lava, bahan ucul, kekuataan letusan, sumbermata cai panas, patahan/sesar, gempabumi. Di ditu ogé bisa diajar paleontologi, geohidrologi, pola aliran walungan, kesuburan lahan, tatanén, peternakan, sarta pemanfaatan bentang alam gunung seuneu saprak jaman megalitikum nepi ka kiwari, alus pikeun kapentingan religi atawa pikeun mengais rezeki sarta rekreasi.
Naha keragaman bumi Bandung ieu baris dimangpaatkeun kalayan alus, atawa baris dihancurkan alatan kelaparkuasaan sarta kemegaserakahan?***
Nu nulis, anggota Masarakat Geografi Indonésia sarta Jumplukan Riset Cekungan Bandung.
Ku T. BACHTIAR
Asal: Pikiran Rahayat, Saptu, 4 Nopémber 2006.
source:http://dieny-yusuf.com/
PARA ahli géologi, alus ti Walanda kawas R.W. van Bemmelen sarta Th. H.F. Klompe atawa ti Indonésia kawas J.A. Katili, boga pamadegan yén Danau Bandung Purba kabentuk alatan letusan ti Gunung Tangkubanparahu. Saterusna pamadeganana éta sacara turun temurun diwariskan ti generasi ka generasi komo nepi ka ayeuna.
Dina karya R.W. van Bemmelen (1936) The Geological Hystory of Bandung Region (translated from Dutch by Robert Smit and Richard Bennett, 1976), kitu ogé bukuna anu monumental (1949) The Geology of Indonésia, kumaha kepincutnya van Bemmelen ku sasakala Sangkuriang - Dayang Sumbi.
Dina buku géologi sakandel bantal orok anu berbobot éta, masih menyelipkan sasakala Sangkuriang dina boksnya. Sanggeus direkonstruksi, kajadian géologi Bandung vérsi van Bemmelen éta aya sasaruaan kronologi kalayan sakakala kasebut, hiji di antarana yén Danau Bandung Purba kabentuk alatan kajadian Gunung Tangkubanparahu anu bitu jero peuting sarta mendet Citarum purba di kalér Padalarang.
Sanggeus maca disertasi Mochamad Nugraha Kartadinita anu dijudulan Tephrochronological Study on Eruptive History of Sunda-tangkuban Parahu Volcanic Complex, West Java, Indonesia (Kagoshima University, Japan, March, 2005), kayakinan kuring ngeunaan pembendungan Danau Bandung Purba ku Gunung Tangkubanparahu mimitian robah. Cacak ogé dina disertasinya henteu dituliskeun sacara langsung ngeunaan pembentukan Danau Bandung Purba, alatan memang di luar kajiannya, kuring bisa menyimpulkan, letusan maha dahsyat Gunung Sunda-lah anu geus mendet Citarum purba kasebut.
Sésa kedahsyatan Gunung Sunda
Para anggota TNI AD sarta para penggiat kahirupan di alam leupas anu mindeng latihan di Dinya Lembang, di léngkob antara Gunung Tangkubanparahu sarta Gunung Burangrang, pasti pohara akrab jeung tetempoan mangrupa runtuyan dinding anu manjang saprak Lawangangin nepi ka di kalér Dinya Lembang. Éta pisan dinding kaldera Gunung Sunda.
Di tungtung kalér runtuyan dinding éta aya ngaran Gunung Sunda anu jangkungna 1.854 méter ti permukaan sagara (dpl.), hiji kerucut leutik dina runtuyan panjang kaldera Gunung Sunda. Gunung Sunda anu ieu saéstuna lain Gunung Sunda anu pituin, alatan ngan mangrupa hiji titik ti kaldera Gunung Sunda. Gunung Sunda anu sabenerna diwangun jeung dasar gunung sarubak + 20 km, sarta luhurna ditaksir 4.000 m. dpl. Pohara meureun luhur saéstuna leuwih ti taksiran éta. Sabab, umumna hiji gunung anu bitu nepi ka nyieun kaldera, lolobana ngancurkeun dua pér tilu awak gunungna.
Lamun ayeuna titik pangluhurna ti kaldera Gunung Sunda nyaéta 2.080 méter dpl., ieu ngan hiji pér tilu bagian ti Gunung Sunda. Dua pér tiluna deui nyaéta bagian gunung anu geus ambruk babarengan ngajelegurna gunung ieu. Kalayan dipikanyahona jangkungna gunung ieu mangka volumenya baris ditampa, ku kituna bisa nyaho derajat besaran letusannya.
Dina mangsa prasejarah, gunung ieu bitu kalayan jenis letusan plinian, letusan anu loba ngaluarkeun gas gunung seuneu. Letusan tipe ieu ngabalukarkeun material gunungapinya disemburkan ka sagala rupa wewengkon anu pohara laér, nepi ka Citarum di kidul Rajamandala, sarta sumebar di wewengkon salega 200 km2.
Alatan kitu lobana material ti dina bumi anu dikaluarkeun éta pisan mangka lumangsung kekosongan dina pawon gunung seuneuna. Ieu pisan salahsatu anu ngabalukarkeun ambruknya kalolobaan ti awak Gunung Sunda nepi ka nyieun kawah anu pohara lega anu disebut kaldera Gunung Sunda. Ti tengah kaldera ieu saterusna lahir Gunung Tangkubanparahu, anu saterusna bitu sawatara kali.
Dina disertasinya éta Mochamad Nugraha Kartadinita (MNK) menyimpulkan, yén aya gunung seuneu anu leuwih badag deui saméméh ayana Gunung Sunda. Jadi, ceuk manéhna Gunung Sunda lahir ti kaldera Pra-gunung Sunda. Kuring mengusulkan ngaran Gunung Pra-sunda éta dibéré ngaran Gunung Jayagiri, alatan dinding kalderanya melingkar di wewengkon Jayagiri. Gunung Jayagiri terbangun antara 560.000 - 500.000 warsih anu tuluy.
Nurutkeun MNK sanggeus Gunung Pra-sunda (Gunung Jayagiri, nu nulis) nyieun kaldera, 300.000 warsih saterusna anyar lahir Gunung Sunda ti kalderanya. Dina panalungtikan MNK, Gunung Sunda kacatet bitu saloba 13 kali, sarta kaldera Gunung Sunda anu ukuranana 6,5 x 7,5 km. éta kabentuk antara 200.000 - 180.000 warsih anu tuluy.
Ti kaldera Gunung Sunda ieu pisan lahir Gunung Tangkubanparahu. MNK ngabagi dua kategori letusan gunung ieu, nyaéta: Kahiji letusan Gunung Tangkubanparahu kolot antara 105.000 - 10.000 warsih anu tuluy saloba 30 kali letusan sarta kadua letusan Gunung Tangkubanparahu ngora antara 10.000 - 50 warsih anu tuluy anu bitu 12 kali.
H. Tsuya menggolongkan derajat kehebatan letusan gunung seuneu jadi 9 tingkatan, mimitian ti derajat hiji, anu ngan mengembuskan fumarola nepi ka derajat 9 anu melontarkan material gunung seuneu leuwih ti 100 km3. Lamun hiji gunung seuneu sanggup melontarkan material ti awakna antara 10 - 100 km3 bisa digolongkan miboga derajat kehebatan dalapan. Gunung Sunda kaasup kategori ieu alatan dina fase kahiji dina pembentukan kalderanya geus melontarkan material vulkanik saloba 66 km3. Jumlah ieu sabenerna ngan 60 persénna waé, sabab henteu ngitung anu ngiles diapungkeun angin ka sagala rupa penjuru dunya. Lamun anu 40 persén deui diitung, mangka jumlahna baris ngahontal 110 km3.
Minangka bandingan, dina warsih 1963 Gunung Krakatau bitu kalayan mengembuskan volume saloba 0,00030 km3 sarta tetusan warsih 1973 volumenya saloba 0,012 km3. Sedengkeun Letusan dahsyat Gunung Krakatau 1883 melontarkan material gunungapi saloba 18 km3 atawa sarimbag kalayan 21.547,6 bom atom. Sedengkeun letusan Gunung Tambora warsih 1815 menghembuskan 150 km3, kalayan derajat kehebatan IX, atawa sarimbag kalayan 171.428,6 bom atom (K. Kusumadinata, 1979).
Letusan dahsyat Gunung Sunda saeutikna kabagi jadi dua épisodeu letusan utama. Letusan épisodeu kahiji ngaluarkeun lava, anu lumangsung 1,1 juta warsih anu tuluy, sarta épisodeu kadua, letusan anu geus mengambrukkan awak gunung ieu nepi ka nyieun kaldera, kira-kira lumangsung antara 205.000 - 180.000 warsih anu tuluy.
Dina letusan dahsyat Gunung Sunda épisodeu kadua, piroklastika-nya kalayan sasabot ngaruang naon waé anu ditimpanya. Leuweung belantara kalayan kaina anu badag terkubur babarengan kalayan makhluk hirup anu aya di jerona, teu terkecuali sato vertebrata badag kawas badak, rusa, kijang, sarta hippopotamus (kuda nil) anu keur aya di léngkob atawa ranca-ranca di kidul Rajamandala, anu jaraknya + 35 km. ti puseur letusan. Arang kai saukuran drum bisa kapanggih di penggalian keusik Ciseupan, Cibeber, anu kiwari geus ditutup. Di ditu aya tangkal-tangkal anu melintang serah datangna awan panas anu geus ngarang.
Ti fosil badak sarta hippopotamus anu kapanggih di gawir Citarum palebah kulon daya Bandung, di Baribis Subang, sarta di Tambaksari Ciamis, némbongkeun yén sato buta ieu kungsi hirup di Tatar Sunda.
Lalampahan sato kasebut alatan di wewengkon lintang luhur waktu éta ngimpel, suhunya ngaleuwihan pangabisa sato reujeung habitatnya pikeun tahan hirup. Siklus hidrologi kapegatkeun, lain ngan cai anu aya di sagara anu ngimpel, tapi kabéh cai anu masih aya di darat kabéhanana ngimpel, ku kituna volume cai sagara beuki ngurangan. Sabot jukut sarta asal kadaharan séjénna katuruban es sarta mati, mangka nalurinya menuntun sato-sato éta usik ka wewengkon anu suhunya leuwih haneut sarta nunda asal kadaharan anu masih berlimpah. Salah sahiji tujuanana nyaéta wewengkon tropik, anu suhunya waktu éta + 70 0C leuwih pendék ti suhu ayeuna.
Sabot lumangsung pembekuan di lintang luhur 3,5 juta warsih anu tuluy éta pisan cai sagara di wewengkon tropika menyusut seukeut nepi ka puluhan méter jerona, anu ngagaringkeun sagara di paparan antara benua Asia, Pulo Sumatra, Pulo Jawa, sarta Pulo Kalimantan. Paparan Sunda anu garing ieu pisan anu dijadikeun jalan migrasi pikeun sato vertebrata kawas stegodon, badak, rusa, kijang, munding, kuda nil, gajah purba, sarta anu séjénna, saterusna dituturkeun ku migrasi homoerektus nepi ka manusa prasejarah ka Tatar Sunda.
Sato vertebrata anu pindah éta aya anu terus mendaki nepi ka jangkungna 700 m. dpl. sarta nepi ka di Cekungan Bandung. Ti data anu tersingkap di gawir Citarum, kapanggih fosil sato vertebrata dina bulenan material ucul ti letusan Gunung Sunda. Fakta ieu bisa méré petunjuk, yén sato-sato badag éta masih hirup nepi ka lumangsung letusan mahadahsyat Gunung Sunda.
Ti singkapan gawir di Ci tarum, Umbgrove sarta Stehn (1929) nulis ngeunaan penemuan fosil vertebrata. Fosil vertebrata éta ku R.W. van Bemmelen (1936) direkonstruksi sacara geologis jeung kajadian bumi Bandung, disambungkeun kalayan letusan mahadahsyat Gunung Sunda. Sajaba van Bemmelen, dina warsih 1956 Th. H.F. Klompe ogé menguraikan kaayaan géologi Bandung kalayan letusan mahadahsyat Gunung Sunda. R.W. van Bemmelen sarta Th. H.F. Klompe nyebutkeun ayana hippopotamus anu mati leuleus terkubur piroklastika letusan Gunung Sunda.
Perlu aya panalungtikan-panalungtikan terusan, kawas panalungtikan serbuksari sarta iklim purba, ku kituna bisa ditapsirkeun kumaha pangaruh letusan ieu dina kahirupan leuweung sarta sagala eusina, sarta adakah pangaruhna dina parobahan iklim sacara leuwih lega sarta kehancuran ekosistem kaasup satona?
Terbendung material letusan G. Sunda
Minangka bandingan, lamun Gunung Tangkubanparahu minangka anak Gunung Sunda, atawa incu Gunung Jayagiri bitu engké, wewengkon bahayanya ngan salega 74 km2, sarta wewengkon waspadanya salega 149,8 km2. Lamun letusannya badag, laharnya baris membanjir nepi ka wewengkon waspada nuturkeun léngkob, panglaérna nuturkeun Cikapundung nepi ka jarak + 20 km ti puseur letusan. Hal ieu bisa jadi bandingan, betapa dahsyatnya letusan Gunung Sunda dina période prasejarah, sanggup ngaruang naon waé anu ditimpanya dina radius anu pohara lega sarta sasabot.
MNK ngabagi letusan Gunung Sunda éta jadi tilu fase, kahiji fase ignimbrite anu lumangsung 105.000 warsih anu tuluy, anu nurutkeun panalungtikan Rudy Dalimin Hadisantono (1988), volume anu dialungkeunana saloba 66 km3 mengarah ka kulon sagara, kidul, sarta wétan sagara puseur letusan, nutupan wewengkon salega 200 km2 kalayan rata-rata ketebalan 40 méter, kawas bisa ditempo di Ciseupan, di Campaka, Cisarua, dll. Kadua fase freatomagmatik anu melontarkan volume saloba 1,71 km3, sarta katilu nyaéta fase plinian kalayan melontarkan material gunung seuneu saloba 1,96 km3.
Dina fase katilu ieu material vulkaniknya meunang tekanan anu pohara luhur, ku kituna sanggup dialungkeun ka jomantara nyieun tihang letusan saluhur 20 km kalayan payungna sapanjang 17,5 km sarta rubakna 7 km. Tacan terhitung debu anu melayang-layang ngalingkung jomantara sarta murag dibelahan bumi anu pohara laér, anu biasana volumenya ngahontal 40 persén ti total material vulkanik anu dialungkeun.
Ti data kasebut di luhur, yén letusan Gunung Sunda fase kahiji anu lumangsung 105.000 warsih anu tuluy anu melontarkan material vulkanik saloba 66 km3 sarta nutupan wewengkon salega 200 km2 kalayan rata-rata ketebalan 40 méter, dapatlah dikenyang kacindekan, yén mustahil material vulkanik saloba éta henteu nutupan aliran Citarum Purba! Kuring berkeyakinan, material Gunung Sundalah anu geus mendet Citarum Purba di kalér Padalarang, anu sésa walunganana kiwari disebut Cimeta.
Jadi, laér saméméh Gunung Tangkubanparahu lahir, Danau Bandung Purba geus lila kabentuk! Susuganan para ahli géologi, ahli fosil, ahli palinologi, ahli iklim purba, ahli geografi bisa ngayakeun panalungtikan terusan pikeun menyingkap sajarah bumi Bandung leuwih akurat deui!
Luyu kronologi sakakala sang kuriang!
Lamun diayakeun reinterpretasi sakakala Sangkuriang - Dayang Sumbi, saéstuna sakakala éta geus méré tanda-tanda éta. Hayu urang tempo kronologi sasakala, husus dina fase pembendungan sarta kajadian Gunung Tangkubanparahu.
Kahiji Sangkuriang menebang tangkal lametang buta sarta rubuh ka kulon. Tunggulnya nyieun Pasir Tunggul, sarta rangrangan, sésa dahan, régang sarta daunnya nyieun Gunung Burangrang. Ditapsirkeun kadua kerucut ieu saukur gunung seuneu parasiter ti gunung seuneu anu leuwih badag, nyaéta Gunung Sunda. Batang tangkal éta jadi bakal parahu anu baris dijieunana.
Sanggeus tangkal dituar (sanggeus gunung seuneu parasiter kabentuk), Sangkuriang indit pikeun mendet walungan, ambéh kakeueum jadi danau anu jaga baris dijadikeun tempatna balayar memadu kaasih jeung Dayang Sumbi, luyu jeung kasapukan mimiti antara duanana. Bisa ditapsirkeun, usaha pembendungan walungan dilaksanakeun laér saméméh Gunung Tangkubanparahu kabentuk.
Sanggeus walungan dibendung, Sangkuriang nuluykeun mengerjakan batang kai éta jadi parahu. Danau geus terbendung, caina mimitian ngamprah, mimitian kakeueum, sarta betapa girangnya Sangkuriang. Fantasinya balayar babarengan Dayang Sumbi méré sumanget pikeun terus nyieun parahu.
Tapi sabalikna pikeun Dayang Sumbi. Dina haté Dayang Sumbi ngomong, É€œWah, lamun kieu baris celaka jadina!É€� Dayang Sumbi nyokot daun kingkilaban tujuh lembar, tuluy dibungkus jeung lawon bodas hasilna menenun. Daun anu dibungkus éta dipotong-potong lemes, tuluy ditaburkan ka arah wétan bari memanjatkan permohonan:
Jampé kuring, si urung gunung,
Kai Lametang urung dijieun parahu,
Ci Punagara urung dibendung,
Lain karék Sang Kuriang,
Tapi karék Dayang Sumbi,
Jadi, HENTEU!
Jadi, HENTEU!
Sang Kuriang HENTEU JADI ka kuring!.
Alatan Anu Mahakuasa memayungi makhluknya anu sok bersih haténa, sasabot éta di ufuk wétan fajar menyingsing, cahya membersit pertanda panonpoé baris geura-giru medal. Betapa bungangangna rarasaan Dayang Sumbi. Tapi henteu pikeun Sangkuriang anu keur digawé bébéakan ngabéréskeun parahuna. Kitu nempo cahya panonpoé membersit, Sangkuriang ambek sarta kaluman euweuh bandingannya.
Jeung kaambek sarta rasa kaluman anu memuncak, Sang kuriang nalapung parahu anu ampir rampung dijieunana éta jeung rasa frusrtasi anu mendalam. Mangka jadilah Gunung Tangkubanparahu.
Laksana kilat, Dayang Sumbi lumpat ka arah wétan. Sagancang kilat éta ogé Sangkuriang ngudag Dayang Sumbi anu terus lumpat nyingkahan kaambek sarta harepan Sangkuriang. Di hiji pasir leutik, ampir waé Dayang Sumbi tertangkap, tapi Anu Maha Kawasa masih nangtayunganana. Nyai Dayang Sumbi ngiles teuing ka mana. Di pasir tempat ngilesna Nyai Dayang Sumbi tumuwuh sagala rupa kembang anu mewangi, kiwari disebut Gunung Puteri. Bisa ditapsirkeun yén Gunung Tangkubanparahu lahir laér sageus danau éta kabentuk!
Sasakala Sangkuriang anu geus pohara kolot umurna, geus dipikawanoh dina abad ke-15. Hal ieu bisa dibaca dina catetan Bujangga Manik, tohaan, satria pengelana ti Pajajaran waktu ngaliwat di pinggiran Cekungan Bandung bagian kidul. Bujangga Manik nulis, É€œLeumpang aing ka baratkeun, datang ka Pasir Patenggeng, Sasakala Sangkuriang, mangsa dek nyitu Citarum, manuk tembey kasianganâ€� (tempo Teuw sarta J. Noorduyn).
Cagar bumi
Sésa-sésa kedahsyatan letusan Gunung Sunda mangrupa keragaman bumi/geodiversity anu alus lamun dijadikeun laboratorium lapang pikeun pembelajaran pikeun para siswa sarta mahasiswa. Di ditu maranéhanana bisa diajar ngeunaan pengangkatan daratan, pelipatan kulit bumi, kegunungapian, kawas ngeunaan: lava, bahan ucul, kekuataan letusan, sumbermata cai panas, patahan/sesar, gempabumi. Di ditu ogé bisa diajar paleontologi, geohidrologi, pola aliran walungan, kesuburan lahan, tatanén, peternakan, sarta pemanfaatan bentang alam gunung seuneu saprak jaman megalitikum nepi ka kiwari, alus pikeun kapentingan religi atawa pikeun mengais rezeki sarta rekreasi.
Naha keragaman bumi Bandung ieu baris dimangpaatkeun kalayan alus, atawa baris dihancurkan alatan kelaparkuasaan sarta kemegaserakahan?***
Nu nulis, anggota Masarakat Geografi Indonésia sarta Jumplukan Riset Cekungan Bandung.
Ku T. BACHTIAR
Asal: Pikiran Rahayat, Saptu, 4 Nopémber 2006.
source:http://dieny-yusuf.com/
Dina karya R.W. van Bemmelen (1936) The Geological Hystory of Bandung Region (translated from Dutch by Robert Smit and Richard Bennett, 1976), kitu ogé bukuna anu monumental (1949) The Geology of Indonésia, kumaha kepincutnya van Bemmelen ku sasakala Sangkuriang - Dayang Sumbi.
Dina buku géologi sakandel bantal orok anu berbobot éta, masih menyelipkan sasakala Sangkuriang dina boksnya. Sanggeus direkonstruksi, kajadian géologi Bandung vérsi van Bemmelen éta aya sasaruaan kronologi kalayan sakakala kasebut, hiji di antarana yén Danau Bandung Purba kabentuk alatan kajadian Gunung Tangkubanparahu anu bitu jero peuting sarta mendet Citarum purba di kalér Padalarang.
Sanggeus maca disertasi Mochamad Nugraha Kartadinita anu dijudulan Tephrochronological Study on Eruptive History of Sunda-tangkuban Parahu Volcanic Complex, West Java, Indonesia (Kagoshima University, Japan, March, 2005), kayakinan kuring ngeunaan pembendungan Danau Bandung Purba ku Gunung Tangkubanparahu mimitian robah. Cacak ogé dina disertasinya henteu dituliskeun sacara langsung ngeunaan pembentukan Danau Bandung Purba, alatan memang di luar kajiannya, kuring bisa menyimpulkan, letusan maha dahsyat Gunung Sunda-lah anu geus mendet Citarum purba kasebut.
Sésa kedahsyatan Gunung Sunda
Para anggota TNI AD sarta para penggiat kahirupan di alam leupas anu mindeng latihan di Dinya Lembang, di léngkob antara Gunung Tangkubanparahu sarta Gunung Burangrang, pasti pohara akrab jeung tetempoan mangrupa runtuyan dinding anu manjang saprak Lawangangin nepi ka di kalér Dinya Lembang. Éta pisan dinding kaldera Gunung Sunda.
Di tungtung kalér runtuyan dinding éta aya ngaran Gunung Sunda anu jangkungna 1.854 méter ti permukaan sagara (dpl.), hiji kerucut leutik dina runtuyan panjang kaldera Gunung Sunda. Gunung Sunda anu ieu saéstuna lain Gunung Sunda anu pituin, alatan ngan mangrupa hiji titik ti kaldera Gunung Sunda. Gunung Sunda anu sabenerna diwangun jeung dasar gunung sarubak + 20 km, sarta luhurna ditaksir 4.000 m. dpl. Pohara meureun luhur saéstuna leuwih ti taksiran éta. Sabab, umumna hiji gunung anu bitu nepi ka nyieun kaldera, lolobana ngancurkeun dua pér tilu awak gunungna.
Lamun ayeuna titik pangluhurna ti kaldera Gunung Sunda nyaéta 2.080 méter dpl., ieu ngan hiji pér tilu bagian ti Gunung Sunda. Dua pér tiluna deui nyaéta bagian gunung anu geus ambruk babarengan ngajelegurna gunung ieu. Kalayan dipikanyahona jangkungna gunung ieu mangka volumenya baris ditampa, ku kituna bisa nyaho derajat besaran letusannya.
Dina mangsa prasejarah, gunung ieu bitu kalayan jenis letusan plinian, letusan anu loba ngaluarkeun gas gunung seuneu. Letusan tipe ieu ngabalukarkeun material gunungapinya disemburkan ka sagala rupa wewengkon anu pohara laér, nepi ka Citarum di kidul Rajamandala, sarta sumebar di wewengkon salega 200 km2.
Alatan kitu lobana material ti dina bumi anu dikaluarkeun éta pisan mangka lumangsung kekosongan dina pawon gunung seuneuna. Ieu pisan salahsatu anu ngabalukarkeun ambruknya kalolobaan ti awak Gunung Sunda nepi ka nyieun kawah anu pohara lega anu disebut kaldera Gunung Sunda. Ti tengah kaldera ieu saterusna lahir Gunung Tangkubanparahu, anu saterusna bitu sawatara kali.
Dina disertasinya éta Mochamad Nugraha Kartadinita (MNK) menyimpulkan, yén aya gunung seuneu anu leuwih badag deui saméméh ayana Gunung Sunda. Jadi, ceuk manéhna Gunung Sunda lahir ti kaldera Pra-gunung Sunda. Kuring mengusulkan ngaran Gunung Pra-sunda éta dibéré ngaran Gunung Jayagiri, alatan dinding kalderanya melingkar di wewengkon Jayagiri. Gunung Jayagiri terbangun antara 560.000 - 500.000 warsih anu tuluy.
Nurutkeun MNK sanggeus Gunung Pra-sunda (Gunung Jayagiri, nu nulis) nyieun kaldera, 300.000 warsih saterusna anyar lahir Gunung Sunda ti kalderanya. Dina panalungtikan MNK, Gunung Sunda kacatet bitu saloba 13 kali, sarta kaldera Gunung Sunda anu ukuranana 6,5 x 7,5 km. éta kabentuk antara 200.000 - 180.000 warsih anu tuluy.
Ti kaldera Gunung Sunda ieu pisan lahir Gunung Tangkubanparahu. MNK ngabagi dua kategori letusan gunung ieu, nyaéta: Kahiji letusan Gunung Tangkubanparahu kolot antara 105.000 - 10.000 warsih anu tuluy saloba 30 kali letusan sarta kadua letusan Gunung Tangkubanparahu ngora antara 10.000 - 50 warsih anu tuluy anu bitu 12 kali.
H. Tsuya menggolongkan derajat kehebatan letusan gunung seuneu jadi 9 tingkatan, mimitian ti derajat hiji, anu ngan mengembuskan fumarola nepi ka derajat 9 anu melontarkan material gunung seuneu leuwih ti 100 km3. Lamun hiji gunung seuneu sanggup melontarkan material ti awakna antara 10 - 100 km3 bisa digolongkan miboga derajat kehebatan dalapan. Gunung Sunda kaasup kategori ieu alatan dina fase kahiji dina pembentukan kalderanya geus melontarkan material vulkanik saloba 66 km3. Jumlah ieu sabenerna ngan 60 persénna waé, sabab henteu ngitung anu ngiles diapungkeun angin ka sagala rupa penjuru dunya. Lamun anu 40 persén deui diitung, mangka jumlahna baris ngahontal 110 km3.
Minangka bandingan, dina warsih 1963 Gunung Krakatau bitu kalayan mengembuskan volume saloba 0,00030 km3 sarta tetusan warsih 1973 volumenya saloba 0,012 km3. Sedengkeun Letusan dahsyat Gunung Krakatau 1883 melontarkan material gunungapi saloba 18 km3 atawa sarimbag kalayan 21.547,6 bom atom. Sedengkeun letusan Gunung Tambora warsih 1815 menghembuskan 150 km3, kalayan derajat kehebatan IX, atawa sarimbag kalayan 171.428,6 bom atom (K. Kusumadinata, 1979).
Letusan dahsyat Gunung Sunda saeutikna kabagi jadi dua épisodeu letusan utama. Letusan épisodeu kahiji ngaluarkeun lava, anu lumangsung 1,1 juta warsih anu tuluy, sarta épisodeu kadua, letusan anu geus mengambrukkan awak gunung ieu nepi ka nyieun kaldera, kira-kira lumangsung antara 205.000 - 180.000 warsih anu tuluy.
Dina letusan dahsyat Gunung Sunda épisodeu kadua, piroklastika-nya kalayan sasabot ngaruang naon waé anu ditimpanya. Leuweung belantara kalayan kaina anu badag terkubur babarengan kalayan makhluk hirup anu aya di jerona, teu terkecuali sato vertebrata badag kawas badak, rusa, kijang, sarta hippopotamus (kuda nil) anu keur aya di léngkob atawa ranca-ranca di kidul Rajamandala, anu jaraknya + 35 km. ti puseur letusan. Arang kai saukuran drum bisa kapanggih di penggalian keusik Ciseupan, Cibeber, anu kiwari geus ditutup. Di ditu aya tangkal-tangkal anu melintang serah datangna awan panas anu geus ngarang.
Ti fosil badak sarta hippopotamus anu kapanggih di gawir Citarum palebah kulon daya Bandung, di Baribis Subang, sarta di Tambaksari Ciamis, némbongkeun yén sato buta ieu kungsi hirup di Tatar Sunda.
Lalampahan sato kasebut alatan di wewengkon lintang luhur waktu éta ngimpel, suhunya ngaleuwihan pangabisa sato reujeung habitatnya pikeun tahan hirup. Siklus hidrologi kapegatkeun, lain ngan cai anu aya di sagara anu ngimpel, tapi kabéh cai anu masih aya di darat kabéhanana ngimpel, ku kituna volume cai sagara beuki ngurangan. Sabot jukut sarta asal kadaharan séjénna katuruban es sarta mati, mangka nalurinya menuntun sato-sato éta usik ka wewengkon anu suhunya leuwih haneut sarta nunda asal kadaharan anu masih berlimpah. Salah sahiji tujuanana nyaéta wewengkon tropik, anu suhunya waktu éta + 70 0C leuwih pendék ti suhu ayeuna.
Sabot lumangsung pembekuan di lintang luhur 3,5 juta warsih anu tuluy éta pisan cai sagara di wewengkon tropika menyusut seukeut nepi ka puluhan méter jerona, anu ngagaringkeun sagara di paparan antara benua Asia, Pulo Sumatra, Pulo Jawa, sarta Pulo Kalimantan. Paparan Sunda anu garing ieu pisan anu dijadikeun jalan migrasi pikeun sato vertebrata kawas stegodon, badak, rusa, kijang, munding, kuda nil, gajah purba, sarta anu séjénna, saterusna dituturkeun ku migrasi homoerektus nepi ka manusa prasejarah ka Tatar Sunda.
Sato vertebrata anu pindah éta aya anu terus mendaki nepi ka jangkungna 700 m. dpl. sarta nepi ka di Cekungan Bandung. Ti data anu tersingkap di gawir Citarum, kapanggih fosil sato vertebrata dina bulenan material ucul ti letusan Gunung Sunda. Fakta ieu bisa méré petunjuk, yén sato-sato badag éta masih hirup nepi ka lumangsung letusan mahadahsyat Gunung Sunda.
Ti singkapan gawir di Ci tarum, Umbgrove sarta Stehn (1929) nulis ngeunaan penemuan fosil vertebrata. Fosil vertebrata éta ku R.W. van Bemmelen (1936) direkonstruksi sacara geologis jeung kajadian bumi Bandung, disambungkeun kalayan letusan mahadahsyat Gunung Sunda. Sajaba van Bemmelen, dina warsih 1956 Th. H.F. Klompe ogé menguraikan kaayaan géologi Bandung kalayan letusan mahadahsyat Gunung Sunda. R.W. van Bemmelen sarta Th. H.F. Klompe nyebutkeun ayana hippopotamus anu mati leuleus terkubur piroklastika letusan Gunung Sunda.
Perlu aya panalungtikan-panalungtikan terusan, kawas panalungtikan serbuksari sarta iklim purba, ku kituna bisa ditapsirkeun kumaha pangaruh letusan ieu dina kahirupan leuweung sarta sagala eusina, sarta adakah pangaruhna dina parobahan iklim sacara leuwih lega sarta kehancuran ekosistem kaasup satona?
Terbendung material letusan G. Sunda
Minangka bandingan, lamun Gunung Tangkubanparahu minangka anak Gunung Sunda, atawa incu Gunung Jayagiri bitu engké, wewengkon bahayanya ngan salega 74 km2, sarta wewengkon waspadanya salega 149,8 km2. Lamun letusannya badag, laharnya baris membanjir nepi ka wewengkon waspada nuturkeun léngkob, panglaérna nuturkeun Cikapundung nepi ka jarak + 20 km ti puseur letusan. Hal ieu bisa jadi bandingan, betapa dahsyatnya letusan Gunung Sunda dina période prasejarah, sanggup ngaruang naon waé anu ditimpanya dina radius anu pohara lega sarta sasabot.
MNK ngabagi letusan Gunung Sunda éta jadi tilu fase, kahiji fase ignimbrite anu lumangsung 105.000 warsih anu tuluy, anu nurutkeun panalungtikan Rudy Dalimin Hadisantono (1988), volume anu dialungkeunana saloba 66 km3 mengarah ka kulon sagara, kidul, sarta wétan sagara puseur letusan, nutupan wewengkon salega 200 km2 kalayan rata-rata ketebalan 40 méter, kawas bisa ditempo di Ciseupan, di Campaka, Cisarua, dll. Kadua fase freatomagmatik anu melontarkan volume saloba 1,71 km3, sarta katilu nyaéta fase plinian kalayan melontarkan material gunung seuneu saloba 1,96 km3.
Dina fase katilu ieu material vulkaniknya meunang tekanan anu pohara luhur, ku kituna sanggup dialungkeun ka jomantara nyieun tihang letusan saluhur 20 km kalayan payungna sapanjang 17,5 km sarta rubakna 7 km. Tacan terhitung debu anu melayang-layang ngalingkung jomantara sarta murag dibelahan bumi anu pohara laér, anu biasana volumenya ngahontal 40 persén ti total material vulkanik anu dialungkeun.
Ti data kasebut di luhur, yén letusan Gunung Sunda fase kahiji anu lumangsung 105.000 warsih anu tuluy anu melontarkan material vulkanik saloba 66 km3 sarta nutupan wewengkon salega 200 km2 kalayan rata-rata ketebalan 40 méter, dapatlah dikenyang kacindekan, yén mustahil material vulkanik saloba éta henteu nutupan aliran Citarum Purba! Kuring berkeyakinan, material Gunung Sundalah anu geus mendet Citarum Purba di kalér Padalarang, anu sésa walunganana kiwari disebut Cimeta.
Jadi, laér saméméh Gunung Tangkubanparahu lahir, Danau Bandung Purba geus lila kabentuk! Susuganan para ahli géologi, ahli fosil, ahli palinologi, ahli iklim purba, ahli geografi bisa ngayakeun panalungtikan terusan pikeun menyingkap sajarah bumi Bandung leuwih akurat deui!
Luyu kronologi sakakala sang kuriang!
Lamun diayakeun reinterpretasi sakakala Sangkuriang - Dayang Sumbi, saéstuna sakakala éta geus méré tanda-tanda éta. Hayu urang tempo kronologi sasakala, husus dina fase pembendungan sarta kajadian Gunung Tangkubanparahu.
Kahiji Sangkuriang menebang tangkal lametang buta sarta rubuh ka kulon. Tunggulnya nyieun Pasir Tunggul, sarta rangrangan, sésa dahan, régang sarta daunnya nyieun Gunung Burangrang. Ditapsirkeun kadua kerucut ieu saukur gunung seuneu parasiter ti gunung seuneu anu leuwih badag, nyaéta Gunung Sunda. Batang tangkal éta jadi bakal parahu anu baris dijieunana.
Sanggeus tangkal dituar (sanggeus gunung seuneu parasiter kabentuk), Sangkuriang indit pikeun mendet walungan, ambéh kakeueum jadi danau anu jaga baris dijadikeun tempatna balayar memadu kaasih jeung Dayang Sumbi, luyu jeung kasapukan mimiti antara duanana. Bisa ditapsirkeun, usaha pembendungan walungan dilaksanakeun laér saméméh Gunung Tangkubanparahu kabentuk.
Sanggeus walungan dibendung, Sangkuriang nuluykeun mengerjakan batang kai éta jadi parahu. Danau geus terbendung, caina mimitian ngamprah, mimitian kakeueum, sarta betapa girangnya Sangkuriang. Fantasinya balayar babarengan Dayang Sumbi méré sumanget pikeun terus nyieun parahu.
Tapi sabalikna pikeun Dayang Sumbi. Dina haté Dayang Sumbi ngomong, É€œWah, lamun kieu baris celaka jadina!É€� Dayang Sumbi nyokot daun kingkilaban tujuh lembar, tuluy dibungkus jeung lawon bodas hasilna menenun. Daun anu dibungkus éta dipotong-potong lemes, tuluy ditaburkan ka arah wétan bari memanjatkan permohonan:
Jampé kuring, si urung gunung,
Kai Lametang urung dijieun parahu,
Ci Punagara urung dibendung,
Lain karék Sang Kuriang,
Tapi karék Dayang Sumbi,
Jadi, HENTEU!
Jadi, HENTEU!
Sang Kuriang HENTEU JADI ka kuring!.
Alatan Anu Mahakuasa memayungi makhluknya anu sok bersih haténa, sasabot éta di ufuk wétan fajar menyingsing, cahya membersit pertanda panonpoé baris geura-giru medal. Betapa bungangangna rarasaan Dayang Sumbi. Tapi henteu pikeun Sangkuriang anu keur digawé bébéakan ngabéréskeun parahuna. Kitu nempo cahya panonpoé membersit, Sangkuriang ambek sarta kaluman euweuh bandingannya.
Jeung kaambek sarta rasa kaluman anu memuncak, Sang kuriang nalapung parahu anu ampir rampung dijieunana éta jeung rasa frusrtasi anu mendalam. Mangka jadilah Gunung Tangkubanparahu.
Laksana kilat, Dayang Sumbi lumpat ka arah wétan. Sagancang kilat éta ogé Sangkuriang ngudag Dayang Sumbi anu terus lumpat nyingkahan kaambek sarta harepan Sangkuriang. Di hiji pasir leutik, ampir waé Dayang Sumbi tertangkap, tapi Anu Maha Kawasa masih nangtayunganana. Nyai Dayang Sumbi ngiles teuing ka mana. Di pasir tempat ngilesna Nyai Dayang Sumbi tumuwuh sagala rupa kembang anu mewangi, kiwari disebut Gunung Puteri. Bisa ditapsirkeun yén Gunung Tangkubanparahu lahir laér sageus danau éta kabentuk!
Sasakala Sangkuriang anu geus pohara kolot umurna, geus dipikawanoh dina abad ke-15. Hal ieu bisa dibaca dina catetan Bujangga Manik, tohaan, satria pengelana ti Pajajaran waktu ngaliwat di pinggiran Cekungan Bandung bagian kidul. Bujangga Manik nulis, É€œLeumpang aing ka baratkeun, datang ka Pasir Patenggeng, Sasakala Sangkuriang, mangsa dek nyitu Citarum, manuk tembey kasianganâ€� (tempo Teuw sarta J. Noorduyn).
Cagar bumi
Sésa-sésa kedahsyatan letusan Gunung Sunda mangrupa keragaman bumi/geodiversity anu alus lamun dijadikeun laboratorium lapang pikeun pembelajaran pikeun para siswa sarta mahasiswa. Di ditu maranéhanana bisa diajar ngeunaan pengangkatan daratan, pelipatan kulit bumi, kegunungapian, kawas ngeunaan: lava, bahan ucul, kekuataan letusan, sumbermata cai panas, patahan/sesar, gempabumi. Di ditu ogé bisa diajar paleontologi, geohidrologi, pola aliran walungan, kesuburan lahan, tatanén, peternakan, sarta pemanfaatan bentang alam gunung seuneu saprak jaman megalitikum nepi ka kiwari, alus pikeun kapentingan religi atawa pikeun mengais rezeki sarta rekreasi.
Naha keragaman bumi Bandung ieu baris dimangpaatkeun kalayan alus, atawa baris dihancurkan alatan kelaparkuasaan sarta kemegaserakahan?***
Nu nulis, anggota Masarakat Geografi Indonésia sarta Jumplukan Riset Cekungan Bandung.
Ku T. BACHTIAR
Asal: Pikiran Rahayat, Saptu, 4 Nopémber 2006.
source:http://dieny-yusuf.com/
Comments
Post a Comment
Saumpamina aya nu peryogi di komentaran mangga serat di handap. Saran kiritik diperyogikeun pisan kanggo kamajengan eusi blog.